تاریخچه حوزه علوم اسلامی دانشگاهیان

1. تاریخچه

آن‌گاه که در سال ۱۳۷۶ تأسیس حوزه دانشجویی در مسجد دانشگاه تهران توسط نهاد رهبری آن دانشگاه و به همت جمعی از طلاب و دانشجویان جامه عمل پوشید، شاید کمتر کسی تصوّر می‌کرد که این ایده نو، ظرف مدّتی کوتاه بتواند به‌عنوان جریانی بالنده و سیراب کننده، جان دانشگاهیان علاقه‌مند به دریافت معارف زلال اسلامی را سیراب کند و در جهت حفظ و تعالی اسلام و انقلاب ایفای نقش نماید. حوزه‌ای که در سال‌های بعد «حوزه علوم اسلامی دانشجویی شهید بهشتی» نام گرفت و به‌تدریج در سراسر کشور توسعه یافت و با استقبال روزافزون اساتید و دانش‌آموختگان دانشگاه‌ها به نام «حوزه علوم اسلامی دانشگاهیان» نامیده شد و حرکت آن مورد تأیید رهبر معظم انقلاب قرار گرفت: «بعضی کارها فی‌نفسه ارزش دارد و من آن را تأیید می‌کنم مثل همین حوزه دانشجویی -۱۸/۷/۷۷»

مراحل فعالیت و تکامل حوزه از بدو تأسیس تاکنون را می‌توان به ۴ دوره تقسیم کرد:

1.1. دوره تأسیس و تثبیت از سال (۱۳۷۶ تا ۱۳۸۸)

در این دوره، تعداد ۱۶ مرکز در سطح کشور به‌صورت نیمه‌مستقل زیر نظر مسئولان دفاتر نهاد در هر دانشگاه فعالیت می‌نمودند.

1.2. دوره توسعه و انسجام از سال (۱۳۸۹ تا ۱۳۹۳)

در این دوره گستره جغرافیایی حوزه، اکثر مراکز استان‌ها را شامل شد و با شکل‌گیری مدیریت متمرکز ستادی، تعداد مراکز حوزه به ۳۴ مرکز افزایش یافت.

1.3. دوره مأموریت‌گرایی از سال (۱۳۹۳ تا ۱۳۹۹)

در این دوره ضمن افزایش مراکز حوزه به ۵۰ مرکز و ایجاد مراکز تخصصی: اساتید، پودمانی و علوم‌انسانی اسلامی، مأموریت معرفت‌جویان در عرصه‌های جهاد علمی - فرهنگی موردتوجه قرار گرفت و نظام محتوایی تعلیم‌وتربیت حوزه برای دستیابی به این هدف استقرار یافت. این دوره در سال 1396 با تغییرات ساختاری در ستاد حوزه و پس از آن با همه‌گیری کرونا، دچار افت‌وخیزهایی بوده است.

1.4. دوره تعالی و تخصص (۱۳۹۹ تاکنون)

در این دوره ضمن افزایش مراکز حوزه به ۶۰ مرکز و تهیه نظام‌های آموزشی تربیتی تخصصی ویژه: اساتید و اعضای هیئت‌علمی، دانشگاه‌های علوم پزشکی، دانشگاه‌های فرهنگیان، دانشگاه‌های فنی و مهندسی، گرایش‌های علوم‌انسانی (حقوق، مدیریت، اقتصاد، روان‌شناسی، جامعه‌شناسی، علوم تربیتی و علوم سیاسی) و طراحی سند و زیرساخت خدمت جهادی و راه‌اندازی دبیرخانۀ وحدت حوزه و دانشگاه با عنوان «حود»، پیشبرد اهداف حوزه در عرصه‌های جهاد علمی - فرهنگی موردتوجه قرار گرفت و نظام محتوایی تعلیم‌وتربیت حوزه برای دستیابی به این هدف ارتقا یافت.

2. جایگاه حوزه در سند دانشگاه اسلامی

در سند دانشگاه اسلامی استفاده از ظرفیت حوزه‌های علوم اسلامی دانشگاهیان جهت ارتقای سطح آموزش عالی کشور و حمایت و توسعه آن به‌عنوان اقدامی جهت تحقق دو راهبرد ذیل تعریف‌شده است:

فصل پنجم سند دانشگاه اسلامی/ نظام فرهنگی - تربیتی

راهبرد هشتم: ارتقای تعامل حوزه و دانشگاه با تأکید بر حل مشکلات فرهنگی - سیاسی و اجتماعی جامعه؛

اقدام ششم: حمایت و توسعه حوزه‌های علوم اسلامی دانشگاهیان و استفاده از ظرفیت آن‌ها در جهت ارتقای سطح آموزش عالی کشور.

فصل ششم سند دانشگاه اسلامی/ نظام آموزشی

راهبرد دهم: نهادینه‌سازی تعامل آموزشی بین حوزه و دانشگاه؛

اقدام ششم: حمایت و توسعه حوزه‌های علوم اسلامی دانشگاهیان و استفاده از ظرفیت آن‌ها در جهت ارتقای سطح آموزش عالی کشور؛

3. ارکان حوزه

حوزه علوم اسلامی دانشگاهیان بر چهار رکن هیئت‌امنا، شورای برنامه‌ریزی، مدیریّت حوزه در ستاد و مراکز استوار است. شرح وظایف و مسائل وابسته به هیئت‌امنا، شورای برنامه‌‏ریزی، وظایف مدیر و مراکز در فصل دوم (اساسنامه) بیان شده است.

3.1. ستاد حوزه:

3.1.1. مدیریت حوزه

3.1.2. اداره جهاد علمی فرهنگی

3.1.3. اداره آموزش

4. هویّت حوزه

هویّت به شاخصه‏هایی اطلاق می‏شود که مجموعه‏ای را شبیه یکدیگر و از دیگر مجموعه‌ها متمایز می‌کند. حوزه علوم اسلامی دانشگاهیان جریانی مستمر و متشکّل است از مقطع اول (ویژه دانشجویان کارشناسی) و مقطع دوم (ویژه دانشجویان ارشد و دکتری پیش از آزمون جامع) و مقطع سوم (ویژه اساتید دانشگاه) که هر چند سیر واحدی را دنبال می‌نماید؛ امّا درعین‌حال دارای بسته‌های متمایز در هر یک از این سه مقطع است.

 عناصر هویّتی حوزه عبارت است از: تربیت نیرو، ایجاد تعامل فعّال بین حوزه و دانشگاه، مأموریت‌گرایی، نیازشناسی مخاطب و مسئله‌محوری.

4.1. تمایزها و تشابه‏های حوزه و گروه معارف

گروه‌های معارف عهده‌دار آموزش‌های دینی به‌صورت رسمی در دوره‌های کارشناسی دانشگاه‌هاست و همین وجه تشابه حوزه و گروه‌های معارف است. اما حوزه با گروه‌های معارف داری تمایزات جدی است:

4.1.1 رویکرد تربیتی و شاگردپروری حوزه؛

4.1.2 رویکرد شبکه‌سازی معرفت‏جویان در حوزه؛

4.1.3 ارائه‌های علمی و تربیتی به دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری؛

4.1.4 رویکرد حل مسئله و مأموریت‌گرایی؛

4.1.5 تنوّع و رویکرد کاربردی به معارف؛

4.1.6 بهره‌مندی از محوریت عقل و نقل (قرآن، صحیفه سجادیه و نهج‌البلاغه)؛

4.1.7 بهره‌مندی از نگاه منظومه‏وار؛

4.1.8 حضور مخاطب فرهیخته، باانگیزه، تربیت طلب و دغدغه‌مند در جامعه.

4.2. تمایزات و تشابه‏‌های حوزه ویژه اساتید و اعضای هیئت‌علمی و هم‌اندیشی اساتید

وجه تشابه هم‌اندیشی اساتید و حوزه ویژه اساتید و اعضای هیئت‌علمی است؛ اما تمایزات این دو با هم به شرح زیر است:

4.2.1. آموزش هدفمند در راستای تولید علم دینی و بومی‌سازی علوم با

رویکرد اخلاقی و تربیتی؛

4.2.2. محوریت رویکرد تمدّنی گام دوم؛

4.2.3. رویکرد تعامل حوزه و دانشگاه و تعریف پروژه‌های علمی‌پژوهشی؛

4.2.4. رویکرد شبکه‌سازی؛

4.2.5. رویکرد قرآن محوری؛

4.2.6. تأکید بر گفتمان‌سازی بیانیه گام دوم؛

4.2.7. در سطح مخاطبان (دانشجویان دکتری، اساتید مدعو و اعضای هیئت‌علمی).

4.3. تمایزات و تشابه‌‏های حوزه علوم اسلامی و حوزه علمیه

حوزه علمیه نهاد فهم، آموزش و ترویج دین است و حوزه علوم اسلامی نیز در بخش آموزش عمیق دین با حوزه علمیه دارای اشتراک نسبی است؛ اما بی این دو تمایزاتی در میان است؛ از جمله:

4.3.1. مخاطبین و گروه‌های هدف هر دو مجموعه کاملاً متفاوت است؛

4.3.2. سیر علمی هر دو مجموعه متفاوت است؛

4.3.3. هدف حوزه علمیه استنباط، آموزش و ترویج دین است؛ اما هدف حوزه علوم اسلامی تربیت نیروی انقلابی جهت حل مسائل اجتماعی با تأکید بر رشته معرفت‌جو است؛

4.3.4. عرصه اجتماعی هر دو مجموعه با هم فرق می‌کند.

5. سیاست‌های کلان (الزامات اجرایی)

5.1. سطح‌بندی مراکز بر اساس توفیقات، ظرفیت‏ها (حوزه علمیه شهر، سطح علمی دانشگاه، اقدامات و امکانات مراکز، مدیر باانگیزه) و بر اساس مقاطع حوزه (دانشجویی، تحصیلات تکمیلی و استادی).

5.2. حفظ پیوستاری مقاطع تحصیلی در عین وجود بستر برای شرکت در هر یک از مقاطع به‌تنهایی،

5.3. نگاه جامع تعلیمی، تهذیبی و اثرگذاری با تأکید بر عنصر تحوّل خواهی در سطح دانشگاه و جامعه؛

5.4. تنوع‌بخشی در عناوین، سرفصل‌ها و روش‌های آموزشی باتوجه‌به تنوّع مخاطبان در عین حفظ هویت واحد حوزه؛

5.5. نگاه آموزشی و مؤثر به فضای مجازی؛

5.6. اهتمام بر حرکت جمعی و ایجاد شبکه قدرتمند نیروی انسانی حوزه؛

5.7. تعریف کلیه برنامه‌ها و فعالیت‌های حوزه ذیل سیاست‌های دفتر نهاد دانشگاه.

6. دستاوردهای حوزه علوم اسلامی

6.1. بهره‌مندی از ۶۰ مرکز مؤثّر، الهام‌بخش و گفتمان ساز در سطح دانشگاه‌ها با رویکرد جهادی و انقلابی؛

6.2. بهره‌مندی از نظام منسجم تعلیم‌وتربیت و امکان ارائه خدمات علمی و فرهنگی در سطح دانشگاه؛

6.3. بهره‌مندی از ظرفیت تربیت نیرو باتوجه‌به همراهی مستمر سالانه، دوسالانه و بیش از سه سال دانشجویان در مراکز آموزشی کشور؛

6.4. بهره‌مندی از چهره‌های مقبول و مطلوب در میان دانشجویان به دلیل عدم ورود از جایگاه اقتدار و اجبار؛

6.5. استقبال اساتید و فرهیختگان دانشگاه و برقراری کرسی‌های علمی منظم به‌صورت هفتگی و ماهانه؛

6.6. مشارکت فعّال معرفت‌جویان در فرایند تصمیم‌سازی و اداره مراکز؛

6.7. انتقال ارزش‌های اجتماعی، تمدّنی و انقلابی از طریق اساتید توانمند در سطح حوزه‌های علمیه کشور؛

6.8. بهره‌مندی از بانک اطلاعاتی بیش از شصت هزار نفر معرفت‏جو و استاد.

7. راهبردهای آتی حوزه علوم اسلامی

7.1. توسعه مراکز ویژه فرهنگیان، علوم پزشکی، علوم‌انسانی، فنی مهندسی، تحصیلات تکمیلی، استادان و اعضای هیئت‌علمی؛

7.2.  تأسیس و توسعه کانون‌های فارغ‌التحصیلی و تشکیل شبکه فارغ‌التحصیلان در سطح ملی؛

7.3. توسعه قرارگاه جهاد علمی - فرهنگی و سازمان‌دهی نخبگان علمی فرهنگی با رویکرد بیانیه گام دوم.

8. ویژگی‌های حوزه علوم اسلامی در افق ۱۴۰۴

8.1. پیش‌گام در نهادینه‌سازی و تحقق عملی وحدت حوزه و دانشگاه؛

8.2. محور در تربیت عمومی و تخصصی دانشگاهیان مؤمن و انقلابی؛

8.3. پیشرو در شبکه‌سازی نخبگان انقلابی و برخوردار از شبکه جهادگران نخبه علمی‌ - فرهنگی؛

8.4. الهام‌بخش در سازمان‌دهی دانش‌آموختگان؛

8.5. نقش‌آفرین در اصلاح نظام آموزش عالی کشور با رویکرد دینی؛

8.6. مؤثر در عرصه تولید علم دینی و نظریه‌پردازی.