پیامبر اعظم (ص) به دلیل داشتن «خلقٍ عظیم » و «رحمةٌ للعالمین »، نمونه و الگوی مکارم اخلاقى براى تمام انسانها در تمام دورانها بوده است. آن حضرت به عنوان بهترین و کاملترین اسوهی راستین بشریّت، نسبت به تمام مردم بسیار دلسوز، صمیمی و مهربان بود. در راستای متخلق بودن به اخلاق و کردار کریمانه بود که حضرت در طول ۲۳ سال نبوت توانست، دلهای گمراه بسیاری را شیفته مکتب اسلام کند. در بیان عظمت پیامبر اکرم (ص) میتوان گفت که خداوند برای تکریم و تجلیل مقام آن حضرت، در قرآن با لقبهای بی همتایی، مانند؛ «یا ایّها الرّسول» و «یا ایّها النّبی»، از ایشان یاد میکند. علاوه بر آن، قرآن کریم، رسول گرامی اسلام (ص) را به عنوان اسوهای نیکو یاد نموده است که همگان باید به آن حضرت تأسّی نمایند: «لقدْ کان لکمْ فی رسول اللّه أسْوةٌ حسنةٌ از سعد بن هشام ، نقل‏ شده که می‏گوید: «از عایشه همسر رسول اکرم (ص) در وصف اخلاق پیامبر خدا (ص) سوال کردم. او در این باره گفت: آیا قرآن نخوانده‏ای؟ گفتم چرا؟ سپس گفت: «اخلاق پیامبر (ص) همان قرآن است» (فیض کاشانی، ۱۳۷۸، ج ۴، ص ۲۱). روایت فوق، اخلاق نبی اکرم (ص)، را به قرآن تشبیه نموده است، یعنی اینکه اگر کسی به دنبال‏ نمونه‏ی عینی و عملی قرآن است، اخلاق آن حضرت را بررسی کند، تا دریابد که چگونه‏ قرآن در اخلاق، بینش، منش و سیره‏ی آن حضرت تبلور یافته است.

اصول اخلاقی پیامبر اکرم (ص) درباره مسائل اجتماعی و رفتاری ۱- عبادت خدا در وصف کیفیت عبادت رسول گرامی اسلام (ص) آمده است که: «آن حضرت وقتی به نماز میایستاد از ترس خدا رنگ از رخسارش میپرید و از درون دل و قفسه سینه اش صدائی نظیر صدای اشخاص خائف و وحشت زده شنیده میشد» در میان انواع عبادتهای رسول اکرم (ص)، هیچ یک با نماز یکسان نبودند. نماز محبوبترین عبادت آن حضرت و نور چشمان ایشان بود (حاکم حسکانی، ۱۴۱۱ ق، ص ۵۰۴). ۲- دانش احادیث فراوانی از آن حضرت در باب فراگیری علم و دانش و جایگاه و اهمیت آن روایت شده است. در اینجا به روایتی اشاره میشود که به خوبی بیانگر جایگاه و عظمت علم و عالم از دیدگاه پیامبر اکرم (ص) است. یکی از انصار نزد پیامبر (ص) آمد و گفت اگر بنا باشد جنازهای را تشییع کنم یا در مجلس مرد دانشمندی حاضر شوم حضور مرا در کدامیک از این دو دوستتر میدارید. حضرت فرمودند: «اگر کسانی باشند که در پی جنازه روان شوند و آن را به خاک سپارند حاضر شدن در مجلس عالمی که علوم و احادیث و آیات الهی را بیان مینماید از حضور در تشییع هزار جنازه و عیادت نمودن از هزار بیمار و برپا ایستادن برای عبادت خدا در هزار شب و روزه داشتن در هزار روز و صدقه دادن هزار دینار به فقیر و گزاراندن هزار حج و حضور در هزار جنگ در راه خدا فضیلت بیشتری دارد. اینها کجا به پای حضور در مجلس علم الهی میرسد؟! آیا ندانستهای که حیات و زنده بودن قلب به آموختن علم الهی است و مرگ و نابودی قلب آدمی به جهل و نادانی است؟!» (روضه الواعظین، فتال نیشابورى، ۱۴۲۰ ق، ص ۱۲). ۳- مهربانی و محبت خداوند در آیه ۱۲۸ سوره توبه، مهربانی پیامبر اکرم (ص) را در برابر مومنان، چنین بیان میکند: «عزیزٌ علیْه ما عنتّمْ حریصٌ علیْکم بالْمؤْمنین رؤوفٌ رحیمٌ»؛ به رنج افتادنتان بر او گران و دشوار است، به شما دلبسته است و به مؤمنان دلسوز و مهربان. در مقابل در آیه دیگری جدیت و سرسختی آن حضرت را در برابر کافران ذکر میکند: «محمّدٌ رسول اللّه والّذین معه أشدّاء علی الْکفّار رحماء بیْنهمْ »؛ محمّد فرستاده خداست و کسانی که با اویند بر کافران سرسخت و در میان خود مهربانند.

۴- تواضع و فروتنی تواضع و فروتنی، یکی از مهمترین و برترین صفات پسندیده انسانی است. تواضع آن است که انسان در مقایسه با دیگران خود را برتر و بزرگتر نداند. همچنین، قرآن درباره گشاده رویی پیامبر اکرم (ص) میفرماید: «به خاطر رحمت الهی بود که برای مردم نرم شدی و اگر تندخو و سخت دل بودی، از دور تو پراکنده میشدند رفتار پیامبر (ص)، به گونهای بود که از زمانی که یتیم و بی کس بود تا زمانی که پیامبری، راهنمایی و رهبری همه مسلمانان را بر عهده گرفت، هیچ تغییری نکرد. ۵- صداقت و راستی خداوند در سوره نحل میفرماید: «جز این نیست کسانی که ایمان نیاورده اند و نشانههای خداوند را تصدیق نکرده اند، دروغ میبافند ». یعنی دروغگو ایمان به آیات خداوند ندارد. آن حضرت «قول باطل» یعنی «دروغ» را از بزرگترین گناهان کبیره، معرفی میکند . صداقت و راستی در گفتار و اعمال فرستادگان الهی موجب جلب اطمینان مردم به پیام‏آوران الهی می‏شود و زمینه را برای پذیرش دعوت آن‏ها فراهم میآورد. به عبارت دیگر، اعتقاد به دروغ بودن گفتار رسولان الهی سبب سلب اعتماد مردم از آن‏ها می‏شود. ۶- ساده زیستی و قناعت و پرهیز از تجمل زندگانی رسول اکرم (ص)، به شکلی بود که در سطح پایینتر از طبقه متوسط جامعه آن روز قرار داشت، به گونهای که بر اساس برخی از روایات، آن حضرت برای همسانی با طبقه کم درآمد و فقیر امّت اسلامی، حتی از خوردن نان گندم نیز پرهیز میکرد. در روایتی از امام صادق (ع) سوال شد: «آیا روایتی که از پدر بزرگوار شما نقل شده است که پیامبر هیچ گاه از نان گندم سیر نخورد، درست است یا خیر؟ فرمود: نه، پیامبر هیچ گاه نان گندم نخورد و از نان جو نیز هیچ گاه سیر نخورد»

۷- احسان و کمک به نیازمندان پیامبر اکرم (ص)، در حدیثی گرانبها، کمک به برادر دینی خود را هم ردیف با مجاهدان در راه خدا معرفی میفرماید: «منْ قضی لأخیه المؤمن حاجةً کان کمن عبد الله دهره» آن حضرت ارزش و مقام کسی را که نیاز شخص نیازمند را برطرف کند چنین وصف میکند: «کسی که برای رفع نیاز برادر مومن خود کوشش نماید مانند این است که نه هزار سال خداوند متعال را عبادت نموده در حالی که روزها را روزه گرفته و شبها را هم شب زنده داری نموده است» (بحار الانوار: مجلسی، ج ۷۴، ص ۳۱۵). ۸- حسن معاشرت در بین جوامع مختلف افراد هنگام ارتباط و روبه رو شدن با یکدیگر از کلمات و رفتارهای متفاوتی استفاده میکنند. در آیین مقدس اسلام نیز روی برخورد نیکو تأکید زیادی شده و به تحیت- که همان سلام است- هنگام برخورد با یکدیگر سفارش شده است. رسول گرامی اسلام (ص) در برخورد با همه مردم، طوری رفتار مینمود که شخصیت و احترام افراد مراعات شود و کسی تحقیر نگردد و یا مورد تمسخر واقع نشود. انبیاء الهی، به خصوص؛ رسول گرامی اسلام (ص)، بهترین شیوههای تربیتی را فرا روی پیروان خود قرار داده است. زندگی متعالی آنان میتواند به عنوان موفقترین الگوهای تربیتی در طول تاریخ بشر مطرح شود.